Een van de in 2022 goedgekeurde Metamorfozeprojecten is die van het Zeeuws Archief voor de archieven van 25 Zeeuwse Ambachtsheerlijkheden. Onlangs kon het project van start gaan. Het gaat om ruim 60 meter archief dat geconserveerd, gedigitaliseerd en online beschikbaar gesteld gaat worden.
De ambachtsheerlijkheden in dit project
Dit digitaliseringsproject betreft de archieven van Zeeuwse ambachtsheerlijkheden, vooral ten noorden van de Westerschelde. Zoals op Schouwen-Duiveland de ambachtsheerlijkheid Renesse en Slot Moermond, op Walcheren Hoogelande en Heren van Veere en op Noord-Beveland Kampensnieuwland en Kats. Op Zuid-Beveland bijvoorbeeld ’s-Heer Arendskerke en op Tholen de ambachtsheerlijkheid Sint-Annaland.
De heerlijkheden omvatten de periode van de 14e tot de 21e eeuw, waarbij het zwaartepunt ligt op het tijdvak 17e tot begin 20e eeuw.
De archieven van de ambachtsheerlijkheden zijn relatief uniek, omdat veel gemeentelijke of particuliere archieven niet teruggaan tot die oude tijden en er daarmee geen informatie voorhanden is over de organisatie van bestuur, sociaal en maatschappelijk leven.
Rechten en invloed van de ambachtsheerlijkheden
Ambachtsheerlijkheden behoren tot de oudste bestuurlijke vorm van Zeeland. De ambachtsheer of ambachtsvrouw had als plaatselijke gezagspersoon invloed op diverse onderdelen van het maatschappelijk leven; bestuur, kerk en religie, landbouw, rechtspraak, belastingen en waterstaatzorg. Een ambachtsheer kreeg van de leenheer bepaalde rechten zoals het tiendrecht (belasting op landbouwgewassen), het windrecht (voor molens), het visrecht en andere specifieke rechten en oefende die rechten uit ten gunste van de dorpsgemeenschap, de openbare orde en het economische en maatschappelijke leven.
De archieven tonen wat de rechten van de ambachtsheren betekenden voor de ingezetenen in de dorpen en het platteland. Onder het recht op overheidsgezag viel de aanstelling van de dorpsbestuurders (schout, schepenen en secretaris), uitoefening van de rechtspraak en benoeming van de pastoor of predikant. Andere rechten waren onder andere het recht van schapendrift, plantrecht, jachtrecht en recht van vogelarij (eendenkooi).
In Zeeland was de invloed van de ambachtsheren op de maatschappij groot. De stand van de Zeeuwse adel viel samen met de klasse van de ambachtsheren; de heerlijkheden waren bijna allemaal in het bezit van edelen. De ambachtsheren waren dus de machtigste figuren op het platteland van de Zeeuwse eilanden.
In de 16e en 17e eeuw kregen steden steeds meer invloed op de heerlijkheden. Rond 1535 was nog bijna 80 procent van de Zeeuwse ambachtsheerlijkheden in handen van de adel, een eeuw later was het grootste deel van die heerlijkheden in bezit van steden en stedelingen waardoor zíj een groot deel van het omliggende platteland konden besturen.
Afwatering en dijkzorg
Bijzonder voor Zeeland is dat ambachtsheren zich ook met de dijkzorg en de afwatering bezig hielden. De archieven bieden dan ook een unieke kijk op inpolderingen, de aanleg en het onderhoud van dijken, afwatering en duinbeheer. Veel van de waterschapsarchieven bevatten deze informatie niet, omdat ze van later datum zijn. Ambachtsheren hadden het recht op buitendijkse aanwassen, buitendijkse visserij op oesters en mosselen en het recht op het verpachten en laten grazen van dijken. Juist de informatie die over bedijkingen, aanwas, veerdiensten en alle andere dijk- en wateringswerk gaan, zijn een interessante bron voor de geschiedenis van Zeeland. Het raakt het leven in deze provincie. De altijd aanwezige strijd tegen het water, zowel uit zee als het teveel aan binnen water en het droog houden van de polders.
Online in 2026
Naar verwachting wordt dit project eind 2026 opgeleverd. De archiefstukken worden stuk voor stuk nagekeken en geconserveerd. Na het digitaliseren worden de archieven online beschikbaar gesteld op de website van het Zeeuws Archief. Iedereen kan dan onderzoek doen naar de wordingsgeschiedenis van Zeeland, structuren van rechtspraak, bestuur en belastinginning, de oudste vormen van waterstaatsgeschiedenis, de invloed (en macht van) de Zeeuwse adel, de opkomst van de steden en de manier van leven van mensen in dorpen op het platteland.
Zeeuws Archief
Lees het artikel op de website van het Zeeuws Archief
