Op 24 november 2022 vond de kennisbijeenkomst Van lijm tot magazijn plaats. Bij de KB kwamen ruim 130 mensen samen om te luisteren naar negen presentaties over onderzoek en papierconservering.
Behoud van papieren collecties: Modellen, data analyse of gezond verstand?
Cristina Duran Casablancas (restaurator bij het Stadsarchief Amsterdam (SAA)) ontwikkelde een model om collectiebeheerders te helpen in hun besluitvorming om wel of niet tot bepaalde conserveringsbehandelingen over te gaan. Kijk je naar modellen, data analyses of gebruik je gewoon je gezonde verstand? Aan de hand van een paar stellingen laat ze het publiek meedenken.
Stelling 1: digitalisering van de meest aangevraagde stukken is een effectieve maatregel om mechanische schade te voorkomen.
Als je kijkt naar het aanvraag-gedrag van de afgelopen 20 jaar bij het SAA zie je dat 94% van de collectie 1 tot 5 keer is aangevraagd. 5% van de collectie is 6 tot 14 keer aangevraagd en slechts 1% van de collectie is meer dan 15 keer aangevraagd.
Conclusie: Ja, maar data analyse is belangrijk om een goede selectie te maken. Wees voorzichtig met aannames.
Stelling 2: Goede bewaaromstandigheden zijn een effectieve maatregel om chemische veroudering te vertragen.
Er zijn veel verschillende modellen die kunnen aantonen hoe effectief bepaalde omstandigheden zijn om chemische veroudering te vertragen. Er zijn bijvoorbeeld tools die kunnen berekenen hoe lang het duurt voordat papier de kritische dp van 300 bereikt.
Conclusie: Ja, maar modellen helpen ons om het belang van zo’n maatregel in de context van onze collecties te plaatsen.
Conclusies: Met gezond verstand kom je heel ver. Bij data analyse staat één aspect centraal. Modellen kijken naar lange termijn en kijken naar een combinatie van factoren. Onze beslissingen kunnen ondersteund worden door te kijken naar modellen en data analyses.
Drawings and paintings from North-West India from the Museum Volkenkunde: research and conservation
Amelie Couvrat Desvergnes (freelance papier- en boekrestaurator ) heeft onderzoek gedaan naar een collectie 18e en 19e eeuwse tekeningen en schilderingen op papier uit India. Deze collectie is aan het begin van de 20ste eeuw verzameld door de Indoloog Jean-Philippe Vogel. In 1953 werd deze collectie aan het Museum Volkenkunde geschonken. De collectie van 134 kunstwerken is voor het grootste gedeelte ter plaatse aangekocht in de Pahari hills in Noord West India (Punjab). Het zijn tekeningen van vogels, Hindoe epos, devotie schilderijen en afbeeldingen van plaatselijke heersers. Veel werken zijn een schets, een doodle of een voorstudie .
Amelie heeft nauwgezet onderzoek gedaan naar de samenstelling, de kwaliteit en de staat van het papier. Het Sialkoti papier dat vanaf de 15e eeuw in dit deel van India werd gebruikt is over het algemeen van hoge kwaliteit maar het papier in de collectie van Vogel is duidelijk van mindere kwaliteit. Het papier heeft in de tijd van de aankoop veel te lijden gehad van insecten en het gebruik door de mens. Het merendeel is gemaakt van gerecyclede materialen die deels niet goed schoongemaakt zijn. Het papier is kwetsbaar omdat het bij de productie niet goed is afgewerkt.
Het gebruik van dit goedkopere papier en de vele beschadigingen zijn volgens Amelie te verklaren door de onderwerpen die erop staan en het gebruik van de tekeningen. Voor schetsen en oefeningen gebruik je niet het beste papier. Veel van de tekeningen zijn dagelijks gebruikt in altaars of bijeenkomsten waarin de prenten van hand tot hand gingen. Amelie heeft richtlijnen gemaakt voor het conserveren en het schoonmaken van het papier en het consolideren van de tekeningen. Zodra de definitieve versie van de richtlijnen beschikbaar is komen die via de website van Metamorfoze online.
A decision support tool for sustainable archives
De studenten Mahsa Nikoufard en Debayan Paul van de Technische Universiteit Eindhoven ontwikkelen een beslissingsondersteunende tool bij de bouw van duurzame archiefgebouwen. Hier is behoefte aan omdat bij de bouw van archieven verschillende stakeholders betrokken zijn. Zij gebruiken verschillende termen en hebben soms tegenstrijdige belangen. Het goed en veilig bewaren van archiefcollecties kost veel energie. Nu er behoefte is aan een duurzame manier van beheer is de verwachting dat er relatief meer nieuwe energiezuinige archiefbewaarplaatsen gebouwd zullen worden.
Mahsa en Debayan hebben een tool ontwikkeld met variabelen als locatie, collectiegrootte, bouwmaterialen en HVAC-type. Deze variabelen kwamen naar voren uit gesprekken met experts uit verschillende disciplines. Aan de hand hiervan is een mock up versie van de tool gemaakt waarin alle variabelen kunnen worden ingevoerd en de consequenties en uitkomsten van verschillende scenario’s kunnen worden bekeken. Momenteel wordt gewerkt aan het verbeteren van de user interface en experience van de tool. In de pauze heeft een aantal aanwezigen van de mogelijkheid gebruikt gemaakt input te geven op de tool.
UPAA-HNI, heat set tissue en Schadeatlas ontwerptekeningen
Hilde Schalkx (Hoogduin Papierrestauratoren) is vanuit Hoogduin betrokken bij een onderzoeksproject voor ontwerptekeningen van Het Nieuwe Instituut. Het project bestaat uit drie onderdelen. Ten eerste het onderzoeken van de invloed van hitte tijdens het aanbrengen van thermoplastisch reparatiemateriaal op transparant papier. Ofwel kun je met een ‘warmte-voetje’ wel alles doen wat je wilt? Ten tweede UPAA-HNI: een nieuw model om een steekproef te trekken, gebaseerd op de UPAA (Universal Procedure for Archive Assessments). Daar is in een ander project de Universal procedure for Library Assessment (UPLA) uit voortgekomen. Nu is het de basis voor een steekproefmodel bij ontwerptekeningen. Hierbij komt informatie beschikbaar over verpakkingen en formaten, schade en raadpleegbaarheid, alsook over technieken en materialen.
UPAA-HNI is voorzien van een uitvoerige handleiding, het levert een tool voor selectie en tellingen en biedt ook mogelijkheden voor uitgebreidere analyses. Tot slot is een opzet geschreven voor een Schadeatlas ontwerptekeningen. Het tastbare resultaat van dit project zal een publicatie zijn, die eind 2023 uitkomt. Een uitgave die aansluit bij de reeks Schadeatlassen (archieven en bibliotheken) die Metamorfoze eerder heeft uitgegeven.
Solvent-gels in paper conservation: new solutions to sticky problems
Wie kent het niet, oude reparaties met (wat we nu noemen) vies, verkleurd plakband? In 1925 werd het plakband uitgevonden en sindsdien zijn zovele archiefstukken en boeken gerepareerd (beter te noemen tijdelijk verstevigd, maar eigenlijk gewoon aangetast) met allerlei soorten plakband. De kwestie is nu hoe dit weer te verwijderen, niet alleen de lijm aan het oppervlak van het papier, maar ook wat intussen in het papier is doorgedrongen.
Het is dus zaak een goede solvent-gel (oplosmiddel) te ontwikkelen. Dan gaat het niet alleen om een goede werking (die geen residu achterlaat), maar die ook weinig, of nog beter geen water bevat (op basis van agar). Het moet goedkoop zijn en ook voor particulieren te verkrijgen. Evenzeer belangrijk, het mag niet giftig zijn. Met het onderzoek van Françoise Richard, onderzoeker aan de Universiteit van Amsterdam, wordt een goede stap gezet in de richting van het aanpakken van kleverige kwesties.
Super Critical Ink and Paper Treatment (SCrIPT)
Peter Leerkamp (Ft Innovations) en Han Neevel (RCE) vertellen over het project SCrIPT. Ze werken aan een methode voor een niet-waterige inktvraatbehandeling. Door gebruik te maken van superkritische kooldioxide kan de inktvraat worden tegengegaan. Het gaat een verbinding aan met het ijzer in de inkt en stopt daardoor het afbraakproces. Voor het onderzoek hebben ze al wat testen kunnen laten doen. Maar voor de echte behandeling is speciale apparatuur nodig. De machine die ervoor nodig is moet uit China komen. Zodra ze de machine kunnen gebruiken kan het onderzoek verdere stappen nemen. De conclusies die ze nu al kunnen trekken zijn:
- Superkritische CO2 is geschikt om papier te behandelen met het ontzurende en verstevigende aminopropyl- triethoxysilaan.
- De ijzergallusinkt bloedt niet uit (testvellen).
- Lithiumfytaat lost niet op in superkritische CO2.
Inzicht door klimaatsimulatie: de casus van het nieuwe magazijn voor de KB nationale bibliotheekcollectie
Foekje Boersma (Hoofd Collectiebehoud KB) is betrokken bij het nieuw te bouwen magazijn van de KB. Het is de ambitie van de KB om een passief magazijngebouw zonder klimaatinstallaties te realiseren. Een duurzaam energiezuinig magazijn waarin de collectie veilig kan worden opgeslagen. Het is een flinke klus om straks 120 km materiaal over te brengen van een geklimatiseerd naar een niet-geklimatiseerd magazijn. Om voorbereid te zijn op deze verhuizing is onderzoek nodig.
Wat is de meest optimale opbouw van het gebouw? Wat is het effect van interne luchtstromingen? Wat is de invloed van het lokale klimaat? Wat is het effect van lage zuurstof? Wat is het effect van de collectie op het binnenklimaat? De KB wil inzicht krijgen in het gehele proces en wil weten wat de potentiële uitdagingen zijn. Door middel van een dynamisch hygrothermisch model kun je aan klimaatsimulatie doen. Het computermodel bevat alle fysische parameters van gebouw, collectie, installaties en het gebruik. Het buitenklimaat wordt gebruikt om de waarden van het binnenklimaat en het energiegebruik te verkrijgen.
In de tweede fase van de klimaatsimulatie wordt getest hoe boeken reageren op klimaatschommelingen. De tussentijdse resultaten laten zien dat een compacte opslag met een grote masse een trage reactie geeft. Boeken staand in een container hebben een gering oppervlak met de buitenlucht waardoor er ook een trage reactie is. Verpakking heeft ook altijd een gunstig effect op de reactietijd.
Voordat het definitieve ontwerp van het gebouw en de robotinstallatie gemaakt kan worden zijn nog meer simulaties nodig. Is eventuele preconditionering van de collectie voor de verhuizing nodig? En welke risico’s zijn er tijdens de verhuizing. Met deze vragen zijn we nog bezig.
Het digitaliseren van de vervormde staalmeesterboeken. Een voorstudie op digitalisering
Roos Kliphuis (depotbeheerder Museum De Lakenhal) onderzoekt samen met Edith Greuter en Jori Zijlmans de mogelijkheid om 33 staalmeestersboeken van Museum De Lakenhal te digitaliseren. In de staalmeestersboeken zijn stalen van wollen stoffen geplakt naast geschreven notities over de ververs van de lakens. De pagina’s zijn zo ernstig vervormd dat de boeken niet kunnen worden geopend zonder risico op schade. Daardoor is historisch onderzoek feitelijk onmogelijk. De Lakenhal is met conserverings- en digitaliseringsexperts op zoek naar een manier om de boeken te digitaliseren zonder hun fysieke integriteit aan te tasten. Een reconstructiemodel toont aan dat direct na vervaardiging de eerste golving al zichtbaar is in het boekblok. Wat is verantwoord ingrijpen? Na een expertmeeting begin november 2022 is er optimisme en gaat het onderzoek stap voor stap verder.
Ethanol op de lijst van CMR-stoffen – Hoe houden we het veilig?
Sinds 2020 staat ethanol op de CMR-lijst en wordt gezien als een schadelijke stof voor de gezondheid. Dat betekent dat Klucel-G niet meer bij restauratie gebruikt mag worden. Claire Phan Tan Luu (papierrestaurator, adviseur materiële voorbereiding voor digitalisering Nationaal Archief) en Aafke Weller (papierrestaurator Nationaal Archief) onderzoeken de mogelijke alternatieven van ethanol. In hoeverre ethanol schadelijk is hangt af van het percentage ethanol in het middel en de wijze van het gebruik. Bij goede ventilatie en het op de juiste manier werken in een zuurkast kun je de hoeveelheid schadelijke stoffen beperken. Er zijn nog geen ideale oplossingen, daarom is het belangrijk om het gebruik tot een minimum te beperken. Nog beter is het om een alternatief te gebruiken. Vervang ethanol door een minder schadelijk oplosmiddel zoals Isopropylalcohol (2-propanol).
Welke onderzoeksvragen leven er nog?
Welke onderzoeksvragen leven bij de deelnemers? Zijn er nieuwe onderwerpen die zich lenen voor onderzoek? Uit de flinke stapel met vragen die we ophaalden bleken er veel te gaan over ethanol. Hoe kun je er op een veilige manier toch mee werken en wat zijn alternatieven? De twee presentaties over het bouwen van een nieuw magazijn riepen ook wat vragen op. Is er kans op schimmel? Kun je een bestaand gebouw ook aanpassen en duurzamer maken? Schimmel werd ook genoemd. Wanneer behandel je schimmel en hoe doe je dat?
Wellicht komt een van deze onderwerpen in aanmerking voor een nieuw op te zetten onderzoek in 2023.
